بارداری و پرورش یک موجود زنده در وجود گرم و مهربان مادر یکی از شگفتی‌ها و زیبایی‌های خلقت انسان است! آغاز این دوره در واقع می‌تواند نقطه عطف زندگی یک بانو در طول عمرش باشد. در این دوران چیزهای زیادی در بیرون و درون یک زن متفاوت می‌شود. تغییراتی که شاید از بیرون محسوس نباشد؛ اما تمامی ارگان‌ها و اندام‌های مادر را درگیر خواهد کرد! همین مسئله باعث می‌شود اغلب افراد دوران بارداری را بسیار حساس و البته هیجان‌انگیز و استرس‌زا تلقی کنند. حفظ سلامت مادر و جنین در این دوره حساس، مهم‌ترین و اصلی‌ترین اقدام لازم است؛ ازاین‌رو یک پزشک متخصص سعی می‌کند آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری همه چیز را به بهترین شکل ممکن مدیریت کند. با توجه به اهمیت این موضوع قصد داریم تا در این مطلب از موسسه رادیولوژِی و سونوگرافی آوا ، به شرح و معرفی این تست‌ها و آزمایش‌های مذکور بپردازیم.
آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری
با توجه به حساسیت دوران بارداری و به‌منظور حفظ سلامت مادر و جنین، لازم است هر سه ماه یک‌بار تست‌ها و آزمایش‌های غربالگری انجام شود. به طور کلی زمان اولیه آزمایش بارداری حدوداً 2 -4 هفته پس از به هم خوردن سیکل قاعدگی تعیین شده است. در این زمان، ابتدا باید نتیجه تست بارداری مشخص شود تا بتوان برای بعد از آن برنامه‌ریزی کرد. در صورت مثبت بودن تست مذکور، لیستی از تمامی آزمایشات لازم تهیه می‌شود که شامل دو دسته اصلی خواهد بود:
- دسته اول آزمایش‌های عمومی هستند که شامل تمامی مادران می‌شوند.
- دسته دوم مربوط به مادرانی است که وضعیت خاصی نسبت به سایرین دارند. در این شرایط لازم است بررسی‌های دقیق‌تری برای تحت کنترل نگه داشتن وضع سلامت مادر و جنین انجام شود.
لیست آزمایشات بارداری سه ماهه اول
مجموعه تست‌های سه‌ماهه اولیه بارداری از اهمیت بسیاری برخوردار هستند؛ چرا که در این برهه زمانی بدن مادر شروع به تغییر کرده و رشد جنین نیز آغاز می‌شود؛ بنابراین ضروری است تا در این مرحله حساس، همه چیز تحت کنترل پزشک قرار گرفته تا برای مشکلات احتمالی تدبیر اندیشی کند.
آزمایش خون
اولین مورد از فهرست کامل آزمایش‌های دوران بارداری، آزمایش خون است که جهت کنترل موارد متعددی تجویز می‌شود. از جمله مؤلفه‌هایی که در این آزمایش موردبررسی قرار می‌گیرد می‌توان به گروه خونی مادر، هپاتیت، HIV، سرخجه، شمارش گلبول‌ها و… اشاره کرد. ناگفته نماند در صورتی که مادر سابقه بیماری‌های ژنتیکی داشته باشد آزمایش‌هایی به‌منظور تشخیص عارضه‌هایی مانند تی ساکس، کم‌خونی، فیبروز کیستیک، قند خون و… نیز تجویز خواهد شد.
آزمایش ادرار
یکی دیگر از آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری آزمایش ادرار است. هدف از انجام این آزمایش، بررسی احتمال عفونت‌های مجاری ادراری خواهد بود. اگرچه در برخی مواقع امکان دارد وجود المان‌های دیگری مانند قند، کتون و پروتئین نیز در ادرار موردبررسی قرار بگیرد. بالا بودن میزان قند در ادرار، نشان از دیابت بارداری و وجود پروتئین می‌تواند احتمال مسمومیت بارداری را هشدار دهد.
آزمایش غربالگری غیرتهاجمی (NIPT)
از جمله آزمایش‌های مهم سه ماه اول بارداری می‌توان به تست غربالگری اشاره کرد. در این آزمایش، وضعیت ژنتیکی جنین به‌منظور تشخیص نقص‌های احتمالی بررسی خواهد شد. معمولاً این مرحله غربالگری بین هفته‌های ۱۱- ۱۴ انجام می‌شود و شامل یک آزمایش خون مجدد به همراه سونوگرافی است. علت تجویز آزمایش خون مجدد بررسی سطح پروتئین a پلاسما مادر است. سونوگرافی NT نیز به‌منظور سنجش ضخامت پوست پشت گردن جنین انجام می‌شود. هدف از این سنجش، بررسی احتمال اختلالاتی مانند تریزومی و سندروم داون خواهد بود. پس از انجام این دو مورد از آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری، جنین در یکی از سه دسته خطرناک، خطر متوسط یا خطر کم قرار خواهد گرفت. در صورتی که وضعیت او خطر متوسط را هشدار دهد نیازمند انجام غربالگری مرحله دوم خواهد بود؛ اما اگر وضعیت او خطرناک باشد باید نمونه‌برداری از پرزهای جفتی (CVS) انجام شود.
نمونه‌برداری از پرزهای جفتی (CVS)
همان‌طور که گفتیم انجام یا عدم انجام این آزمایش، وابسته به نتیجه غربالگری اولیه است. البته ناگفته نماند که لزوم انجام این آزمایش برای زنان بالای ۳۵ سال یا زنانی که سابقه بیماری ژنتیکی دارند نیز وجود دارد البته به‌صورت اختیاری! زمان انجام این مورد از آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری، بین هفته‌های ۱۰- ۱۲ است. این آزمایش تهاجمی معمولاً به دو شیوه انجام می‌شود:
- در روش اول یک لوله باریک را برای نمونه‌برداری به دهانه رحم وارد می‌کنند.
- در روش دوم این فرایند را به کمک سوزنی فرورونده در شکم مادر به انجام می‌رسانند.
گفته می‌شود قدرت تشخیص این روش حدود ۹۸ درصد بوده و خوشبختانه درصد آسیب رسیدن به جنین بسیار ناچیز است.
لیست آزمایشات بارداری سه ماهه دوم
این دسته از آزمایشات تشخیصی، از ابتدای هفته ۱۵ آغاز شده و تا انتهای هفته ۲۵ ادامه خواهند داشت. این دوره میانی، بهترین زمان برای بررسی یک سری از مولفه‌های مهم به شمار می‌رود که طی آزمایش‌های زیر انجام می‌شود:
آزمایش آلفا فیتو پروتئین (AFP)
در شروع سه‌ماهه دوم دوران بارداری، آزمایش خون دیگری از مادر گرفته می‌شود تا میزان آلفا فیتو پروتئین AFP)) جنین مشخص شود. این مولفه مهم در ابتدای رشد جنین در کیسه زرد و در ادامه در کبد او وجود دارد، سپس از طریق مایع آمنیوتیک و جفت به خون مادر راه پیدا می‌کند. میزان این پروتئین در دوران بارداری متغیر است و البته عدد آن اهمیت بسیاری دارد. در واقع پزشک با توجه به عدد به دست آمده و تطابق آن با سن و ژنتیک مادر احتمال بروز بسیاری از نقص‌های ژنتیکی را موردبررسی قرار می‌دهد.
غربالگری نشانگرهای چهارگانه
اگر همه چیز در مراحل قبلی خوب پیش رفته باشد میان هفته ۱۵- ۱۷ بارداری مرحله دوم غربالگری باید انجام شود. این دسته از آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری همان‌طور که از نامشان پیداست میزان ۴ مولفه ضروری و حساس را موردبررسی قرار می‌دهند. این پارامترهای مهم شامل: هورمون استریول غیر کونژوگه (UE3)، گونادو تروپین جفتی انسان (B_HCG)، آلفا فیتو پروتئین (AFP) و اینهیبین (inhibin A) هستند. جهت تشخیص میزان این مؤلفه‌ها، آزمایش خون دیگری لازم است. در ادامه، میزان این پارامترها به کمک نرم‌افزارهای ضریب تغییرات از میان MOM)) اندازه‌گیری می‌شود. پس از به دست آمدن عددهای لازم، آن را با وزن جنین، سن مادر و سایر مؤلفه‌های بیولوژیکی تطابق می‌دهند تا بتوان ریسک ابتلا به اختلالاتی مانند سندروم داون را تخمین زد. اگرچه گفته می‌شود که نه تنها نتیجه این تست، بلکه نتیجه اغلب آزمایش‌های دوران بارداری قطعیت کامل ندارد!
سونوگرافی آنومالی
از جمله آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری می‌توان به سونوگرافی آنومالی اشاره داشت. این تست، معمولاً در هفته ۱۸-۲۲ بارداری انجام می‌شود. تفاوت این سونوگرافی با سایر سونوگرافی‌هایی که در دوران بارداری انجام می‌شود، دقت تشخیص بسیار بالای آن است. از آنجایی که در بازه زمانی ۲۰ هفتگی جنین به رشد نیمه‌کامل رسیده و دست‌وپا و اندام‌های خارجی و داخلی تقریباً شکل گرفته‌اند، می‌توان وجود ناهنجاری و نقایص اندامی را موردبررسی قرار داد. اگرچه این تمام ماجرا نیست! در این مرحله از سونوگرافی، همچنین جنسیت جنین، وضعیت جفت، حجم مایع آمنیوتیک و روند رشد و تکامل نیز مشخص می‌شود. خوشبختانه اغلب مراجعان در این مرحله مشکل به خصوصی ندارند مگر در موارد نادری که برای آن هم تدابیر لازم اندیشیده خواهد شد.
غربالگری دیابت
این آزمایش که طی هفته‌های ۲۴ – ۲۸ بارداری انجام می‌شود از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. به عبارت بهتر، مشکل دیابت از جمله مشکلات جدی به شمار می‌رود که روی سلامت مادر و جنین تاثیر مستقیم دارد. زمانی که میزان قند خون در بدن مادر بدون توجیه و به‌صورت غیرطبیعی افزایش پیدا می‌کند می‌تواند مشکل مانند اختلال رشد یا حتی زایمان زودرس را نیز به همراه داشته باشد؛ بنابراین ضروری است با انجام آزمایش چالش گلوکز (GCT) وجود یا عدم وجود این مشکل را موردبررسی قرار داد. برای انجام این مورد از آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری، ابتدا یک محلول شیرین حاوی ۵۰ گرم گلوکز به مادر داده می‌شود تا قند خون او به‌صورت موقت افزایش پیدا کند. یک ساعت پس از انجام این کار، یک نمونه خون از مادر گرفته می‌شود تا سطح قند خون موردبررسی قرار بگیرد.
تست تحمل گلوکز (OGTT)
این آزمایش اغلب ضرورتی ندارد مگر در حالتی که نتیجه تست قند خون مادر بالاتر از حد مجاز باشد. در واقع از آنجایی که بالا بودن میزان گلوکز در آزمایش دیابت به‌تنهایی بیانگر دیابت بارداری نیست بهتر است یک مرحله تست تحمل گلوکز نیز از مادر گرفته شود. شیوه انجام آزمایش مذکور به این صورت است که پس از ۸ – ۱۲ ساعت ناشتا بودن، یک مرحله خون از مادر گرفته می‌شود. در ادامه، یک محلول شیرین به مادر داده شده و پس از دو ساعت هر ۳۰ – ۶۰ دقیقه مجدد خون‌گیری انجام خواهد شد تا در نهایت میزان واقعی قند خون مشخص شود.
آزمایش تشخیص آمنیوسنتز
در لیست آزمایشات بارداری، تست تشخیص آمنیوسنتز یکی دیگر از موارد تشخیصی بیماری‌های ژنتیکی و اختلالات کروموزومی است. این آزمایش تنها در صورتی انجام می‌شود که در نتایج تست‌های غربالگری یا سونوگرافی مورد مشکوکی دیده شده باشد. البته دلایل دیگری نیز مانند وجود سابقه بیماری ژنتیکی، سن بالای ۳۵ سال مادر و… نیز می‌تواند تجویز این آزمایش را ضرورت ببخشد. برای انجام این تست، با استفاده از گاید سونوگرافی یک سوزن باریک به رحم وارد شده و مقدار لازم از مایع آمنیوتیک نمونه‌برداری می‌شود. با این آزمایش امکان تشخیص دقیق‌تر اختلالات ژنتیکی امکان‌پذیر خواهد شد.
لیست آزمایشات بارداری سه ماهه سوم
در سه‌ماهه سوم بارداری رشد جنین تکمیل شده و بدن مادر آماده تولد نوزاد خواهد شد. در این زمان، ضروری است آخرین آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری به انجام برسد تا همه چیز برای متولد شدن یک نوزاد سالم و تامین سلامت کامل مادر فراهم شود. لیست آزمایش‌های سه‌ماهه سوم بارداری به شرح زیر است:
آزمایش ادرار
شاید با خودتان بگویید این آزمایش یک بار دیگر هم انجام شده است؛ اما باید بدانید که در ماه‌های آخر بارداری به‌منظور چک نهایی مقدار گلوکز و پروتئین در ادرار، یک بار دیگر هم آزمایش مذکور گرفته خواهد شد. همان‌طور که قبلاً هم به آن اشاره کردیم وجود مقدار زیاد گلوکز در ادرار نشانه دیابت بارداری بوده و حجم بالای پروتئین در ادرار نیز اعلان خطر مسمومیت بارداری یا پره اکلامپسی است.
کشت ادرار
این آزمایش معمولا در صورت مشکوک بودن به حضور عفونت در بدن مادر تجویز می‌شود متاسفانه حضور باکتریوری هیچ علامت خاصی ندارد و تنها ۲-۱۰ درصد از مادران را درگیر می‌کند. با کمک کشت ادرار می‌توان حضور باکتری که تولید عفونت کرده است را تشخیص داد و از پیشرفت و آسیب به کلیه جلوگیری به عمل آورد. از جمله سایر خطرات این عفونت می‌توان به کم وزنی نوزاد هنگام تولد و خطر زایمان زودرس اشاره کرد.
غربالگری استرپتوکوک گروه B (GBS)
عفونت استرپتوکوک گروه B نوعی عفونت است که باواسطه باکتری‌هایی که در ناحیه تناسلی یا رکتوم (راست‌روده) وجود دارند ایجاد می‌شود. این باکتری به طور طبیعی در بدن درصد قابل توجهی از مادران وجود دارد؛ اما زمانی خطرساز می‌شود که در حین زایمان واژینال به نوزاد منتقل شود. از آنجایی که سیستم ایمنی نوزاد در هنگام تولد و تا مدتی پس از آن نیز بسیار ضعیف است وجود این باکتری می‌تواند سلامت او را به خطر بیندازد. شیوه انجام این مورد از آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری به این صورت است که پزشک متخصص با کمک سواب استریل شده از قسمت انتهایی واژن و مقعد نمونه‌برداری می‌کند و برای انجام تست به آزمایشگاه ارسال خواهد کرد.
سونوگرافی سه‌ماهه سوم
این کار معمولا از هفته ۳۰ به بعد انجام می‌شود تا از وضعیت سلامت جنین رشد کافی و سلامت جفت اطمینان حاصل شود. در نهایت با توجه به بررسی‌ها و مشاهدات زمان و نحوه زایمان مشخص خواهد شد.
تست استرس انقباضی (CST)
از جمله آخرین آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری می‌توان به CST یا تست استرس انقباضی اشاره کرد. هدف از انجام این تست، بررسی ضربان قلب نوزاد به انقباضات رحمی است . CST از این نظر اهمیت دارد که نشانه‌های مهمی مانند کمبود اکسیژن، زایمان زودرس یا سزارین و… را آشکار می‌کند. مراحل انجام آزمایش فوق به این صورت است که ابتدا دستگاه‌های حسگر به شکم مادر متصل می‌شوند، سپس رحم مادر با فشردن نوک پستان (به‌صورت طبیعی) یا با تزریق اکسی‌توسین وریدی دچار انقباض می‌شود. در نهایت به مدت ۱۰ دقیقه و در طی ۳ انقباض ۴۰ ثانیه‌ای وضعیت ضربان قلب نوزاد مشخص خواهد شد.
تست پروفایل بیوفیزیکی (BPP)
این تست ترکیبی، در واقع آخرین آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری است که اغلب در شرایط خاصی مانند سن بالای مادر، فشارخون بالا، دیابت نوع دو و… تجویز خواهد شد. زمان انجام این تست ترکیبی پس از هفته ۳۲ تخمین زده شده و دقت بسیار بالایی در تشخیص مشکلات و اختلالات دارد. تست پروفایل بیوفیزیکی شامل سونوگرافی و تست بدون استرس است که به‌صورت توأمان انجام می‌شود هدف کلی این دو تست بررسی چهار چیز مهم است:
- حرکات دست‌وپا و واکنش‌های جنین
- وضعیت رشد اندام‌ها
- وضعیت تنفسی
- حجم مایع آمنیوتیک
شیوه و شرح انجام این دو آزمایش را در ادامه شرح خواهیم داد.
تست بدون استرس (NST)
یکی از تست‌های مرسوم سه‌ماهه آخر بارداری تست بدون استرس یا نوار قلب جنین است. این آزمایش طی هفته ۳۸- ۴۲ بارداری انجام می‌شود. ناگفته نماند که این تست در حدود ۲۶- ۲۸ هفتگی نیز قابل‌انجام است؛ چرا که قلب جنین می‌تواند نسبت به رفلکس‌ها واکنش نشان دهد؛ اما به طور کلی تشخیص زمان این تست بر عهده پزشک متخصص خواهد بود. برای گزارش دقیق نتیجه این آزمایش، پزشک وضعیت قلب جنین را در دو حالت ساکن (استراحت) و حرکت فعال اندازه‌گیری می‌کند. شیوه انجام آن نیز به این صورت است که از مادر خواسته می‌شود به پهلوی چپ دراز بکشد سپس دو پروب یا حسگر به شکم او وصل می‌شود، یکی از آنها وضعیت حرکت جنین و دیگری انقباضات رحم را رصد و گزارش می‌کند.
سونوگرافی
این مرحله شامل یک تصویربرداری ساده و بی‌خطر است که وضعیت رشد، حرکت، تنفس و حجم مایع کیسه آب را موردبررسی قرار می‌دهد. شیوه انجام آن نیز تفاوت چندانی با سایر سونوگرافی‌ها ندارد و حدوداً ۲۰ دقیقه زمان می‌برد البته اگر جنین خواب نباشد! در غیر این صورت پزشک سعی می‌کند با ایجاد صدا یا تحرک مادر چون جنین را از خواب بیدار کرده و به حرکت وادارد تا ارزیابی پارامترهای گفته شده را به درستی انجام شود.
جمع‌بندی
دوران بارداری به‌عنوان یکی از حساس‌ترین و شیرین‌ترین روزهای زندگی یک مادر، سختی‌ها و چالش‌های زیادی را به همراه دارد؛ اما در صورتی که دستورات ضروری پزشک متخصص به درستی انجام شود و مراقبت‌های لازم صورت بگیرد سلامت و آرامش مادر و جنین به‌راحتی فراهم خواهد شد. مهم‌ترین اقدام در این راستا، انجام آزمایش‌ها و غربالگری‌های مورد نیاز دوران بارداری است. هدف از انجام این آزمایش‌ها ارزیابی مداوم رشد و سلامت مادر و جنین است. همچنین با بررسی پارامترهای ژنتیکی و سابقه خانوادگی زوجین احتمال بروز اختلالات و بیماری‌های محتمل تشخیص داده می‌شود. در مقاله فوق از موسسه رادیولوژی و سونوگرافی آوا فهرست کامل آزمایش‌های دوران بارداری را برایتان جمع‌آوری کردیم. امید است تا با مطالعه این مطلب تا حدودی از اضطراب شیرین مادران را کاسته باشیم.